Nationale dodenherdenking

Geplaatst door Mark Terlage

De Nationale Dodenherdenking, Nationale Herdenking of Dodenherdenking vindt jaarlijks in Nederland plaats op 4 mei met onder andere twee minuten (vroeger een minuut) stilte om 20.00 uur.

De landelijke herdenking op de Dam in Amsterdam wordt georganiseerd door het Nationaal Comité 4 en 5 mei, terwijl honderden andere plaatselijke comités eigen herdenkingen organiseren. In eerste instantie ging het hierbij uitsluitend om de Nederlandse slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog, maar sinds 1961 wordt officieel een ruimere definitie gehanteerd die alle oorlogsslachtoffers of omgekomenen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog omvat.

Een dag later, op 5 mei, wordt de bevrijding van de Duitse bezetting (1940-1945) gevierd. De Indische gemeenschap houdt 15 augustus aan als bevrijdingsdag, vanwege de Japanse capitulatie in Nederlands-Indië op 15 augustus 1945.

Definitie

Het officiële gedenkschrift voor 4 mei luidt:
"Aanhalingsteken openen Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, in oorlogssituaties en bij vredesoperaties."

Geschiedenis

Tot 1961 had de herdenking alleen betrekking op de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. In 1961 is het officiële memorandum voor 4 mei aangepast waardoor tijdens de Nationale Herdenking ook de gevallenen tijdens andere militaire conflicten (zoals de politionele acties in Nederlands-Indië) en vredesoperaties (zoals in Libanon, Bosnië of Afghanistan) werden herdacht. Over de vraag wie er wel en niet herdacht mogen worden wordt al lang uitgebreid gediscussieerd. De definitie omvat bijvoorbeeld ook de Duitse gevallenen in de Tweede Wereldoorlog en Nederlandse collaborateurs, maar expliciete herdenking van deze doden ligt gevoelig, ook als het niet om overtuigde nazi's maar om jonge dienstplichtigen gaat.

Herdenking op de Dam in Amsterdam

De eerste dodenherdenking werd gehouden op 9 mei 1945 op de Dam in Amsterdam. Het gemeentebestuur had de dag ervoor daarover beslist. Er werd een minuut stilte gehouden om de gevallenen te herdenken.

De nationale herdenking op de Dam in Amsterdam vindt plaats volgens een vast patroon:

• Vanaf 18.55 uur vindt in de aan de Dam gelegen Nieuwe Kerk een plechtigheid plaats waar, naast leden van de koninklijke familie en regeringsleden, oorlogsgetroffenen en nabestaanden en anderen die zich hebben aangemeld, aanwezig zijn. Deze plechtigheid duurt een half uur en wordt rechtstreeks uitgezonden op een van de publieke tv-netten. Tijdens de plechtigheid wordt ook de 4 mei-lezing uitgesproken.
• Om 19.50 uur verlaat de Koning de Nieuwe Kerk en loopt, tezamen met zijn echtgenote en enkele politieke en militaire hoogwaardigheidsbekleders, door een erecouloir van veteranen naar het monument op de Dam. Voor het monument stopt de groep.
• Een lid van het Nationaal Comité 4 en 5 mei spreekt de volgende tekst uit:
• "Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen - burgers en militairen - die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, en daarna in oorlogssituaties en bij vredesoperaties. Alle herinneringen daaraan komen samen tijdens de Nationale Herdenking. Om 20.00 uur is het overal in Nederland twee minuten stil. Twee minuten, waarin we ons realiseren dat we hier in vrijheid twee minuten stil kunnen en mogen zijn. Ter nagedachtenis aan allen die zijn omgekomen, leggen zijne Majesteit de Koning en hare Majesteit de Koningin de eerste krans bij het Nationaal Monument."
• Hierna leggen de Koning en Koningin een krans bij het monument namens alle burgers van Nederland.
• Vervolgens wordt het signaal Taptoe gespeeld, dat om acht uur eindigt; de klok van de Nieuwe Kerk slaat en er worden twee minuten stilte gehouden ter nagedachtenis aan degenen die zijn omgekomen.
• Na de twee minuten stilte wordt een couplet van het Wilhelmus gespeeld.
• Hierop volgt een korte toespraak over de betekenis van 4 mei.
• Kransen worden vervolgens gelegd door vertegenwoordigers van de regering, waaronder de minister-president, van het parlement, de krijgsmacht, verzetsbeweging en allerlei organisaties en groeperingen in de maatschappij. Hierbij wordt de volgende tekst uitgesproken:
• "Er zullen nu drie kransen worden gelegd voor alle burgers die tijdens of direct na de Tweede wereldoorlog in Europa, zijn omgebracht of omgekomen omdat zij:
  - in verzet kwamen;
  - werden uitgesloten, vervolgd, vermoord in concentratie- en vernietigingskampen om wie zij waren;
  - het leven verloren door oorlogsgeweld of uitputting. De volgende krans wordt gelegd voor alle burgers die zijn omgebracht of omgekomen, tijdens of direct na de Tweede Wereldoorlog in Azië als gevolg van verzet, internering, oorlogsgeweld en uitputting.
• De volgende kransen worden gelegd voor alle militairen en koopvaardijpersoneel, omgekomen in dienst van het Koninkrijk der Nederlanden tijdens de Tweede Wereldoorlog en sindsdien in oorlogssituaties en bij vredesmissies."
• Er wordt een zelfgeschreven gedicht uitgesproken door een scholier.
• Hierna leggen plaatselijke schoolkinderen bloemen bij het monument.
• Ten slotte begint het defilé, waarbij eenieder langs het monument kan lopen en bloemen kan neerleggen.

De plechtigheid op de Dam, van het verlaten van de Nieuwe Kerk door de Koning en Koningin tot het begin van het defilé, wordt sinds 1987 op alle publieke zenders uitgezonden, alsmede op de SBS-zenders. De RTL-zenders zenden de herdenking op de Waalsdorpervlakte uit.

Dodenherdenking in Nederland

In heel Nederland verloopt de Nationale Herdenking op de volgende manier:

• De Nederlandse vlag (zonder wimpel) hangt halfstok van 18:00 uur tot zonsondergang. Vaak zijn er na 20:02 uur nog activiteiten, zoals kransen en bloemen leggen. De vlag blijft daarom halfstok tot zonsondergang.
• Kerkklokken mogen op 4 mei luiden vanaf 19.45 uur tot 19.59 uur.
• Tussen 20:00 en 20:02 uur is men 2 minuten stil.

Voor openbare gelegenheden geldt dat zij rekening houden met de dodenherdenking. Dat betekent bijvoorbeeld geen feesten en dergelijke, en geen muziek en activiteiten tussen 19.45 en 20.15 uur. Zo is het voor bezoekers mogelijk tussen 20:00 en 20:02 uur 2 minuten stil te zijn. Op 4 mei moeten winkels in principe om 19.00 uur sluiten. Dit staat in de Winkeltijdenwet. Een gemeente mag toestemming geven om open te blijven.

De twee minuten stilte gelden in het hele land, ook op plaatsen waar geen plechtigheid wordt gehouden. Treinen en bussen worden stilgezet en van iedereen wordt verwacht dat hij om acht uur een moment van stilte in acht neemt, waar hij zich ook bevindt. Op de snelweg is het echter verboden een auto stil te zetten. Automobilisten kiezen daarvoor een geschikte afrit of parkeerplaats. Dit wordt geadviseerd via de radio. Verder spreekt het vanzelf dat hulpdiensten (ambulance, brandweer enz.) normaal actief blijven.

Andere herdenkingsbijeenkomsten

In alle gemeenten in Nederland zijn herdenkingen bij plaatselijke monumenten voor slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Het patroon is gelijk: het trompetsignaal Taptoe (of in sommige gevallen, zoals in Elburg, de Last Post), twee minuten stilte, het Wilhelmus en kransleggingen. De bezoekers wandelen daarna langs de kransen en voegen er bloemen aan toe. Voorbeelden zijn de Waalsdorpervlakte in Scheveningen, het ereveld Grebbeberg in Rhenen en honderden andere plaatsen waar graven of monumenten aan de slachtoffers en de bezetting herinneren. Bij sommige plaatsen wordt de herdenking door een stille tocht voorafgegaan of wordt na afloop een herdenkingsconcert uitgevoerd.

Ook eerder op de dag vinden herdenkingen plaats. De voorzitters van de Eerste Kamer en Tweede Kamer en de Raad van Ministers leggen in de ochtend in de Tweede Kamer een krans bij het nationaal monument Erelijst van Gevallenen 1940-1945. Later in de ochtend vindt de jaarlijkse herdenking plaats van de gevallenen voor het vrije woord bij het monument op de gevel van Nieuwspoort.

Op 15 augustus wordt de capitulatie van Japan en de bevrijding van voormalig Nederlands-Indië herdacht, hoewel in principe de slachtoffers uit Indië ook op 4 mei worden herdacht. De herdenking vindt plaats bij het Indisch Monument in Den Haag en verschillende andere plaatsen in het land bij Indische monumenten.

Bron: Wikipedia.nl